Ryien xtenën ra ni nanën steiby quën ra dizh ni mnity

By Felipe H. Lopez, July 17, 2020

 

Ni rac beu gaz, zhi tseinyabtyop, iaz 2020

Naizy guc tyop chon xman, ni bzalua cagyunya zeiny xten Postdoctoral Scholar in Community Engaged Digital Scholarship Haverford College, mulyi ni gu lo re za lo ACLS Digital Extension Grant.  Iaz ni bzalo cacwadana gan lo zeiny re, re runya xjab xi zicydi nez a bzaa ni cgyacniaa chiza ybainy xtizha.  Naa naca teiby Buny Dizhsa ni rcwa xtizhni, cagyunya zicydi ni rile tyen chizanën ni bsane ra xawzaën danoën a wgyacdo quën xtizhën. Iaz 1992 chicy bzalo rgwia queityru cagweneduxdi ra buny lazha ra mniny Dizhsa ni na Los Angl.  Chiru bdilya teiby ra buny ni rseidy ra dizh UCLA tyen chile gacneri naa ycwa xtizhsa. Ni bzalonia tyen chile yzhiel xa  yca Dizhsa  guc-i teiby gyets Dizhsa ne Dizhtily quën Ingles bricai lo 1999 (Munro & Lopez, et al. 1999).

Na, a bdeidyta 20 iaz, zeza cagyacbierua xtizhsa, quën styop con ra dizh ne ni bsanne ra buny Dizhsado danoën, ni rgwe calii zyopën.  Queity nyaledyi niaa Ldua, Mejy tyen chile ygweneën ra bunybag dizh, diega bzaloën teiby xnez “Galrgwe Dizh” lobi, lo Zoom quën ra mnyet ni cazutyepne xtizhni tyen ygwëneën saën dizh xi zied lo ra gyets xte Dizhsado.  Teiby Galrgwe Dizh rine Doctor Xochitl Flores-Marcial (re zale gualu ni bcwaëng) steibyi riniaa.  Zale gyinylo tyop chon ra mnyet ni nu lo Galrgwe Dish lo fot 1: Ra buny Xbax, lari lari, Sandra Gonzalez ne Rogelio Hernandez, ne Buny San Bartol Quiabdan, Juan Prospero (quën Aurora Gomez queity ryiendyazh re), Buny Zunyro Moisés García Guzmán, (chiru ngabnezagëng ra buny ni rlezh Ticha), ra Buny San Myengw, Mabel Iris quën Leonardo Santiago (queity riendi re), as Buny Xgia, Noel Alejandro Santiago (quiety rienydyagzaëng re). Re cagwiën lo teiby xcwagyets ni yseidyën ni ca lany gyets Dizhsado.   

Fot 1. Galrgwe Dizh cagyienyën

 

Ra ni nu lo Galrgwe Dizh ni rinia na 9 buny, ne naa (rata ra ni ca gya), naën buny reiny, reiny guezh, xop guezh zaën Lats Bac. Ratën cacugyadanën tyen chiza ybany ra xtizhsaën. Mas ratën rgwën Dizhsa Lats Bac, nieru reiny, reiny rgwën Dizha lazhën, nii runy nizh ra xtizhsaën. Ra Galrgwe Dizhre atizh rnizi yo  rseidyneën saën, racbegzagën ra dizh cweiby, chiru rzhielagzagën ra dizh ni a wgyacadan bchu xi zalori lainy gyetszado. Teiby ra dizhi na coconi ni mnaën loni lany gyets xte 1614 nii bxeily lo dizh. Teiby mnyet beinybei, nai “cuni” rni ra bunylazhii, ratën mnieën yo laag dizhii.  Chiru dizhi zaloi ga wgyacdan “zhyap ni ady chune tu chune”, na queityrui zalodyi zicy. Na, dizhi reiny, reiny zaloi teibyga guezh.  Zunyro na, Xbax na, ne Xgyia, dizhre zaloi teiby budyizy ne teiby budycuny ni ady cweicy teiby zëtbudy. Chiru Rogelio Hernandez, buny Xbax mni nu ra buny lazhëng rni cucuni, ni rliu maru zicy na Dizhsado.  Quiabdan, San Myengw, ne Quiamni, rzilaza zaloi teiby ninacdizy budy guar o budylazh, budycuny rniëni lazha, chiru mnudizha teiby saa chiru naëng zaloi nazh teiby budy zhyap. Moisés García Guzmán rbecaxnez ni rgweën lo teiby xcalrual manylobi, lat rieny fot 2.  (Bdia re tyen guinylo deibyta duguily— xcalrual manylobi xtenën bxeily lo galrgwedizh lobi!)    

 

Fot 2. Xcalrual manylobi xte xa cwa “cuni” quën Dishsado, https://twitter.com/BnZunni/status/1278876099422949376

 

De lo ni rgwiën lo ra gyetsdo chiru rgweneën saën dizh xi zalo ra Dizhsadoi atix runyizyri rnalazën sa ra dizh ni rgweën na, runyagzari rnalazën styop chon ra dizh ni a canity ra loguezh lazhën.  Zicy ni mni Rogelio Hernández bzetëng laty na lazhëng, Xbax, queityru rnidyi ra buny dizhdo dad qui ni zalo xtad guezh o ni rnabe teiby guezh. Dizhre tyop xcwa naëng, dad quën qui ni zalo “guecy”.   Chiru na gabeizy buny nan dizhi, na rata ra guezh ni rbez Lats Bac rniën “pristen”. 

Lo Galrgwe Dizh bldia ra dizh ni binydiaga rgwe ra xmama.  Chi naca bichi, xnanmama rlabëb quën nazh Dizhsa chiru tyop chon ra dizhi bian guecya, as rnudizhia ra bunygualru xi zalo ra dizhi. Rnalaza tyop dizh ni rniaëb chi rlabëb: gayon (60) quën ta (80). Chi rnudizha ra bunygual xi zalo ra dizhi, nurazh narazh adyrazh guinydagrazh ra dizhi, nuarazh rniarazh queity nanzacdyarazh xi zalori. Chi bzalo cagyunya zeiny quën Ticha Project gule bldiazaca ra dizhi gucne ra ni ca lany gyets Dizhsado.  Zicya rzaloneën teiby lo xnez gal rlab, cagyacbiarua xa rlab buny zienydanru quën Dizhsa chiru rtechai lo xcalrual manylobi, bgwi lo Fot 3.



 

Fot 3. Caliunia ni cagyacbia gal rlab quën Dizhsa lo xcalrual manylobi, https://twitter.com/DizhSa/status/1283052424744374274

 

Zicyca rdeidy ra zhi maru rguchën Dizhtily lo Dizhsa, zeza canityën ra dizh ni rgweën lazhën. Lazha, rgwia xa rgwe ra sangwalya dizh, chiru xa gwe ra ni na mninyru dizh. Chi teidyrën rlabrën galy ricyi maru rgurëng Dizhtily lo gal rlab.  Lo Galrgwe Dishre rgwegzagën xu ngan na nde. Cagyacberuën xiru zaloru ra xtizhën, ne xa rlab buny quën nazh Dizhsa – chiru xu ycugyaruën ra xtizhën lazhën, laty quety racneduxdyi buny sa ra ni cagyienën? Zicya rseidyën, rata danoën rcyelazën racbeën, cagyacbeën tyen chile gacneën lazhën. Rriloën, ropi rnaz sai 

----

 

This is a Zapotec language version of Felipe H. Lopez's July 17, 2020 blog post "Recovering knowledge through forgotten words" which can be found directly below this post.